Müslüman Perspektifinde Teslis İnancı

Yine de bizim ilahiyatçılarımızı okuyan biri genellikle onların çoğunun teslisi tam olarak anlayamadıkları sonucuna varır. Bu gibilerin analizleri; deneyimsizlikten değil, skolastik veya Doğu'ya ilişkin teslis düşüncesinin karmaşıklıklarına olan aşinalıklarının yetersiz olmasından dolayı temelde hatalıdır. Bunlar genellikle hayali düşmanlarla savaşmaktan öteye geçemezler.

Sanırım bunun iki sebebi bulunmaktadır. İlki: teslis öğretisi; İslam ve Hıristiyanlık arasındaki tartışma konularının en kötü şöhretlisi idi ve bu yüzden şiddetli öfkelerle yüklüydü. Modernite-öncesi Müslüman anlayışına göre; Hıristiyan istilacılar, haçlılar, engizitörler ve diğerleri teslis öğretisini talihsiz Müslüman düşmanlarına zorla kabul ettirmeye çalışıyorlardı. Hatta bugün dahi Rusya'daki Müslümanlar arasında, korkunç İvan'ın, Volga Müslümanlarının başkenti olan Kazan'ı istila ettiğinde onlara 'bizimle birlikte Kutsal Teslis'i nesilden nesile takdis ederseniz kılıçtan kurtulursunuz' dediği anlatılır. Bugün bile Bosna'da birtakım Sırp anarşistler, Müslüman düşmanlarına karşı 'üç parmaklı teslis selamı'nı bir saygısızlık ifadesi olarak kullanırlar. Buna benzer başka örnekler de vardır. Bu yüzden, birçok Müslüman ilahiyatçının teslis inancına ilişkin yorumu, ağır reddiye bağlamlı bir korkudan ve çoğu kez de doğrudan nefretten kaynaklanmıştır: Teslis, her çeşit şeytani kötülüğün sahnelendiği Akdeniz'in kuzey kıyılarında mesken tutmuş bilinmeyen, fakat kesinlikle vahşi/barbar olan ötekinin tam bir sembolü olmuştur.

Sanırım bu çarpıklığa teslis inancının bizzat kendisinden kaynaklan bazı problemler de eklenmelidir. İslam, büyük düşünürler üretirken her şeye rağmen epistemolojik tasarılarından bazılarını teoloji sepetine koymuştur; Hıristiyanlık ise, böyle bir şeye sahip değildir. Müslümanların teslisle ilgili açıklamalarını okurken oradaki sabırsızlık duygusunu fark etmemek mümkün değil. Semitik bilincin faziletlerinden biri de, 'mutlak hakikatin mutlak basitlikte olması gerektiği' kanaatine sahip olmasıdır. İznik Konsili'nin Tanrı hakkında biri iki tabiata sahip üç şahsiyet olarak bahsetmesi ve bunları bir şekilde teke indirgemesi, aklen kuşkulu olmanın da ötesinde sezgisel olarak da yanlış görünmektedir. Bütün varlığın nihai temeli olan Tanrı, herhalde bu kadar karmaşık olmak zorunda değildir.

Teslisi doğru anlamanın önündeki bu iki engel bugün bile bir dereceye kadar varlığını sürdürmektedir. Fakat her zaman kırılgan bir konsensüs olan teslisin ne anlama geldiğine dair eski Batılı Hıristiyan mutabakatı engeli, geçtiğimiz yüzyıldan beri birçok ciddi Hıristiyan alimi arasında artık itibar görmemektedir. Hıristiyan teolojisinin devasa birikimini inceleyen Müslümanlar, Hıristiyanların pek çoğunun teslise nasıl inandıklarını tam olarak anlamakta zorluk çekebilirler. Bizim tecrübe ettiğimiz diğer bir nokta ise; Hıristiyanların genellikle başka konuları münazara etmeye hevesli olmalarıdır ki, biz, bundan onların teslis öğretisinden tatmin olmadıkları sonucunu çıkartmaya eğilimliyiz.

Şimdi yapmaya çalışacağım şey, bir Müslüman olarak teslis öğretisine dair anlayışımı ortaya koymak olacaktır. Tarihsel Hıristiyan ortodoksisi için bir risk olduğunu iyi teşhis ettiğim kesin bir noktayı belirterek başlamak istiyorum: Enkarnasyon (tecessüd) ve kefaret öğretileri kabul edilmedikçe Teslis inancının esası temelde bir şey ifade etmez. Aziz Anselmus, Cur Deos Homo isimli eserinde kefaret kavramının İsa'nın tanrı olmasını gerektirdiğini göstermiştir; zira Hz. Adem'den tevarüs eden günahtan dolayı Augustin'in ifadesiyle 'a massa damnata' yani lanetli topluluk olan insanlığın sınırsız fenalıklarına ancak sonsuz bir fedakarlık (kurban) kefaret olabilirdi. Bu yüzden Nasıralı İsa, semada oturan ve dualarımızı işiten Tanrı Baba'dan ayrı olarak, dünyada yürüyen insan bedenine bürünmüş bir Tanrıydı. Böylece, Tanrı'yı birbirinden farklı varlıklar olarak, en azından bir süreliğine dünyada ve semada bulunan 'bir içinde iki olan' varlıklar olarak düşünmek gerekli hale geldi. Erken dönem Hıristiyanlık'ında, insan hayatında ilahi bir varlık olarak etkin olduğuna inanılan Mesih'in Ruh'u olan Logos zamanla üçüncü bir kişi olarak uknumlaştırıldı ve böylece teslis doğdu. Şüphesiz bu süreç, ilahi kefaret figürüne ait inançları da barındıran o dönem Yakın Doğu'daki mevcut üçlü inançlar tarafından şekillendirilmişti.

Şimdi, bu süreçteki delile bakarak itiraf etmeliyim ki, ben, birçokları gibi filolojik yeteneklerin göz kamaştırıcı süsleriyle silahlanmış bir Kitab-ı Mukaddes bilgini değilim. Fakat bana öyle geliyor ki; aralarında Oxford'dan profesör Geza Vermes gibi önemli insanların da bulunduğu ciddi tarihçilerin, Nasıralı İsa'nın hiçbir zaman kendisini teslisin ikinci kişisi olarak görmediği ve bunu öğretmediği konusunda mutabakata vardıkları görülüyor. Biz, O'nun Tanrı'ya ilah ve seven bir baba olarak inanma bilincine sahip olduğunu ve kendisini, Tanrı'nın krallığının yaklaştığını ilan etmeye ve insanlığın bu önemli zamana kendinde birtakım değişiklikler yapmak suretiyle nasıl hazırlanması gerektiğini açıklamaya adadığını biliyoruz. Kendisinin Mesih ve peygamberlerin önceden müjdelediği "insanoğlu" olduğuna inanıyordu. Yakın zamandaki Qumran keşifleriyle ulaşılabilir hale gelen 1. yy Yahudilik'i araştırmalarından, bu terimlerden hiçbirinin Tanrısallığı ima edecek şekilde anlaşılmadığını biliyoruz: Onlar, sadece Tanrı'nın tasaffi etmiş/temiz hizmetkarları anlamına gelmekte idi.

Kilise babaları ve Ortaçağ düşüncesinde İsa'nın tanrısallığı doktrinini desteklemek amacıyla sık sık anılan 'Tanrı'nın oğlu' terimi de aslında ikna edici değildi: Bu terim, Eski Ahit'te ve yaygın olarak Yakındoğu anlayışında krallar, firavunlar, sihirbazlar vb. için kullanılırdı. Aziz Pavlus Hıristiyan mesajına ait kendi yorumunu sınırları aşarak Yahudi olmayan toplulukların geniş dünyasına kadar taşıdığında, Mesih'in oğulluk imgesi mecazi olarak değil metafizik yönden yorumlandı. Bunun sonucunda ortaya çıkan tartışmaların, aforozların ve politik müdahalelerin hikayesi karmaşıktır. Fakat kesin olan şey; tabiatının birinde tanrıyla aynı cevherden olan, diğer tabiatıyla ise insani cevhere sahip olan Helenleşmiş Mesih'in, 3 yüzyıl önce Galile sokaklarında gezen çilekeş peygamberle önemli bir benzerliğinin olmamasıdır.

Müslüman bakış açısına göre, bu şekilde İsa'nın semitiklikten arındırılması bir felaket olmuştur. İznik Konsili'nden 3 yüzyıl sonra Kur'an'da şöyle belirtilmiştir:

"Meryem oğlu Mesih İsa ancak bir peygamberdir, ondan önce de peygamberler gelip geçmiştir… Ey ehl-i kitap, dininizde haksız yere haddi aşmayın sizden evvel gerçekten dalalete düşmüş birçoklarını da saptırmış hem (kendileri de) düz yolun ortasında şaşmış bir kavmin arzularına uymayın." (Maide, 75-77)

Yine:

"Ey ehli kitap, dininizde haddi aşmayın, Allah'a karşı haktan başkasını söylemeyin! Meryem oğlu İsa Mesih ancak Allah'ın Peygamberi, Meryem'e ulaştırdığı kelimesi ve O'ndan bir ruhtur. Öyleyse Allah'a ve peygamberlerinize iman edin ve 'Üçtür' demeyin! Kendi hayrınıza olarak bundan vazgeçin. Allah ancak tek bir ilahtır… Mesih, Allah'a kul olmaktan asla çekinmez." (Nisa, 171-172)

Burada "aşırılık/haddi aşma" anlamında kullanılan Kur'anî terim, 'guluv', İslam mezhepler tarihinde, saygın ve karizmatik kişilere ilahlık atfeden -Müslüman veya gayr-i müslim- her türlü akım için kullanılan standart bir terim haline geldi. Peygamberin damadı Hz. Ali döneminde, Helenistik ve pagan kültürlerin birçok mühtedinin hayatının arka planını şekillendirdiği Irak'taki onun bazı sadık taraftarları Ali'nin Tanrı olduğunu veya Tanrı'nın ona hulul ettiğini iddia ettiler. Şüphesiz bu iddia, Ali'yi son derece rahatsız etti ve bunu ona isnad edenleri sürgün etti; fakat bugün dahi Türkiye'deki Kızılbaşlar veya Suriye dağlarındaki Aleviler gibi marjinal İslami akımlar, Tanrı'nın Ali'de ve sonra da sırasıyla onun soyundan gelen imamlarda tecessüd ettiği şeklindeki batınî kozmoloji fikrini sürdürmektedirler.

Bununla beraber İslam'ın ana kolu, Sami olmayan toplumlara hızla yayılmasına rağmen hiçbir zaman bu ayartmaya kapılmamıştır. Hz. Muhammed'e (s.a.v.) bağlılıkla ilgili şiirlerin en meşhuru olan Kaside-i Bürde'de Bûsîrî, makul tazimin hududunu şöyle açıklamaktadır:

'Hıristiyanların kendi peygamberleri hakkındaki iddialarını bırak,
Dilediğin gibi ve bütün kalbinle onu öv.
O bir insan tabiatında olmasına karşın,
İstisnasız insanlığın en mükemmeliydi.'

Bundan birkaç yıl önce, 12. yy. ilahiyatçısı Gazzalî, Hıristiyanların ayna gibi olan İsa'nın kalbinden yansıyan ilahi ışıkla gözlerinin kamaştığını, aynayı ışığın kendisiyle karıştırdıklarını ve aynaya taptıklarını yazarken haddi aşmanın (guluv) tehlikelerini de özetlemekte idi. Şöyle ki, İsa'nın başına gelen, azizlik mertebesini elde eden tasaffi etmiş her insan ruhunun başına gelen ve gelmeye de devam edecek olan şeyden kategorik olarak farklı değildi. İsa'nın kalbindeki ilahî nurun mevcudiyeti, mantıksal olarak İsa'nın başlangıçtaki varlığının teslis inancının bir uknumu olduğu doktrinini gerektirmez.

Müslümanları ilgilendiren Teslis öğretisinden kaynaklanan başka meseleler de vardır. Tanrı'nın bizi, ancak İsa bizim cezamızı üstlenerek haçta öldüğünde bağışlayabileceği inancını ihtiva eden Kefaret doktrini hakkındaki endişelerimize biri kısaca değinmeli. John Hick, 'ahlaki bir borcun tamamen ödenmesiyle satın alınan bir bağışlanmanın aslında bağışlanma olmadığına' dikkat çekmiştir. Kesinlikle daha tutarlı olan bir açıklama, adalet duygusunu tatmin için kurban olarak kan akıtmamış olmasına rağmen babası tarafından tamamen bağışlanmış savurgan oğul meseliyle İsa'nın bizzat öğretisinde yer almaktadır. Bağışlanma için muhteşem bir yakarış olan Babamız Duası'nın hiçbir yerinde kefaret veya kurtuluşa ihtiyacı gerektiren bir ifade yer almamaktadır.

İncillerde kaydedildiği şekliyle Tanrı'nın bağışlaması hakkındaki İsa'nın kendi öğretisi, aslında İslamî kavramlar ve Eski Ahit açısından da tümüyle anlaşılabilir ve nettir. Kur'an, 'Allah bütün günahları affedebilir' der. Ayrıca, Hz. Peygamber'e (s.a.v.) ait iyi bilinen bir hadiste şöyle buyruluyor:

"Hesap gününde, haberci melek Arş-ı Alâ'nın altından seslenecek: Ey Muhammed ümmeti! Bana karşı olan bütün suçlarınızı bağışladım. Yalnızca birbirinize olan hakkınız hariç. Birbirinize olan hakkınızı helal edin ve Rahmetimle Cennet'e girin.'

Ve meşhur bir hadise:

Rivayet edilir ki, bir çocuk sıcak bir yaz gününde güneşin altında duruyordu. Kalabalığın arasından bir kadın onu gördü ve koşarak gidip çocuğa hasretle sarıldı; 'Oğlum! Oğlum!' diyerek, güneş yakmasın diye arkasını vadiye döndü. Bunu gören insanlar, ellerindeki işi bırakarak ağlamaya başladılar. Derken Allah Resulü (s.a.v.) çıkageldi. O'na olanlar anlatılarken, Hz. Peygamber onların şefkat ve merhamet hislerinin galeyana geldiğini görüyordu. Daha sonra, onlara şu müjdeyi verdi: "Şu kadının oğluna olan merhametine mi hayret ettiniz?" Onlar, "Evet" dediler. Bunun üzerine Allah Resulü şöyle buyurdu: "Allah'ın size olan merhameti, şu kadının oğluna olan merhametinden daha fazladır." Böylece Müslümanlar büyük bir sevinç ve mutlulukla oradan ayrıldılar.

Aynı hadis, Müslümanların ilahi bağışlanma hakkındaki düşüncelerine ilişkin ilginç bir yönü de belirtiyor: Zahirdeki annelik yönü. Bu hadiste seven ve merhametli Tanrı için kullanılan 'er-Rahman' terimi, Peygamber'in kendi ifadesine göre 'rahim' (dölyatağı) anlamına gelen 'rahim'den türetilmiştir. Günümüzdeki bazı Müslümanlar, zannedersem biraz da haklı olarak, şöyle düşünmekteler: Tanrı'nın sıfatları, mecazi olarak hem 'dişil ve anaç' karakterle hem de 'güç ve amansız adalet' gibi kavramlara dayandırılan eril karakterle ilgili olabilir. Bu nokta bizim ilahiyatçılarımız tarafından yeni ele alınıyor. Meseleyi tam olarak açıklamaya yeterli zaman yok; fakat bu konuda Rosemary Reuther gibi feminist ilahiyatçıların Kristolojisi ile Müslümanlar arasında kesin ve ilginç bir yakınlaşma var.

Yakın zamanda yapılmış bir çalışmada Ürdünlü ilahiyatçı Hasan es-Sakkaf, Tanrı'nın cinsiyet sahibi olmaktan müteal olduğunu, her ne kadar sıfatlarında erillik veya dişilik özellikleri görülse dahi Tanrı hakkında erkek veya kadın denilemeyeceği şeklindeki ehl-i sünnet anlayışını yeniden vurguluyor.

Tanrı'nın cinsiyetten ari oluşu konusu, Karen Armstrong'un İslam'a yaptığı övgülerin birçoğunda genişçe bahsedildi ve bu durum diğer feminist düşünürler tarafından da anlaşılmaya başlandı. Mesela, Maura O'Neill yeni kitabında şöyle bir tespitte bulunuyor: 'Müslümanlar, cinsiyete biçilen rollerin inşasında bilinçli veya bilinçsiz bir alet olarak eril Tanrı anlayışını kullanmıyorlar.'

Reuther'in, tarihsel ve Kitab-ı Mukaddes'e bağlı yüzeysel temellendirmelerden ayrı olarak, teslis inancına olan kendi temel itirazlarından biri de Tanrı'ya eril cinsiyetin vurgulu atfıdır. O, asırlardır Hıristiyan kadınların onurlarının kırılmasıyla çektikleri acılardan bu eril Tanrı anlayışını suçlarken aşırıya kaçmış olabilir veya olmayabilir. Fakat, erkek hakim Teslis anlayışının kadınları dışladığını; zira bu anlayışa göre erkeğin Tanrı suretinde yaratıldığını, kadının ise onun ikincil ve daha az Tanrı'ya benzeyen modeli olarak yaratılmış olduğunu ifade ederken mantıklıdır

Kısmen onun da etkisi ile, Amerikan Protestan ayini Teslis'i yavaş yavaş erillikten arındırmaya başladı. Kapsamlı dil kitapları artık Tanrı'dan 'Baba ve Anne' diye bahsetmekte. Mesih'in Tanrı'yla olan ilişkisini tanımlayan kelime artık 'oğul' değil, 'çocuk'tur. Genellikle saçmalık veya doğrudan doktrinel bozulma noktasına kadar varsa da bu, böyle devam etmekte.

Burada, İngiltere'de, 1989'da BBC Günümüz Teslis Öğretisi Araştırma Komisyonu raporunu yayınladığında, feminist akım cesaretlendi. Komisyonun cevabı şöyleydi:

'Baba kelimesi, selbî olarak inşa edilmeli; yani, kavrama zımnen uygunsuz çağrışımlar -bu bağlamda, eril anlamına gelmektedir- içerecek şekilde mana verilmemelidir. Bu durumda geriye kalacak olan şey, şahsa yönelik olacaktır ki; bu da erillik değil şahıs anlamında kökenleri gündeme getirecek bir irtibatla yorumlanmalıdır.'

Şimdi, birileri bu açıklamanın da tatmin edici olmadığını söylemeli. Eril çağrışımlar içeren her şeyden soyutlanmış bir 'babalık' kavramı, artık hiç de 'babalık' değildir. Hatta ebeveynlik de değildir; çünkü ebeveynlik iki kip içerir. Komisyon üyeleri, sadece imkansız Teslis doktrininin gerektirdiği en son Kitab-ı Mukaddes yorum manevraları üzerinde çalışıyorlar. Onlar için Unitarianizm'in babası John Biddle, şöyle demiştir: 'Bu görüş Hıristiyanlardan çok hokkabazlara yakışır.'

Bu konu hakkında aklıma gelen son nokta ise; Aquino'lu tarafından birkaç ciltte ayrıntılı bir şekilde incelenmiş olan Teslis'in, Tanrı'nın içsel tabiatı hakkında çok fazla varsayım öne sürüyor olmasıdır. Daha önce de belirttiğim gibi, tarihi olarak İslam'ın felsefi teolojinin Tanrı'ya götüren bir yol olduğundan şüphesi, Hıristiyanlık'ın şüphesinden daha fazla olmuştur. Aslında, ilahi birlik/tevhid Müslümanlar tarafından iki akıl-üstü kaynağa dayalı olarak doğrulanmıştır: Kur'an vahyi ve sufilerle velilerin birleştirici tecrübeleri. Tanrı'nın mutlak Bir ve bölünemez olduğu, yüksek mistisizmin tamamının vardığı bir sonuçtur; ilahi tevhid dininin mükemmel bir temsilcisi olarak İslam da, inanç ile mistik tecrübe arasında çok yakın bir bağ kurmuştur. 18. yüzyılda yaşamış Bosnalı bir mutasavvıf olan Hasan Kaimi, bugün bile Saraybosna'daki insanlar tarafından sevgiyle terennüm edilen şiirinde bunu şu şekilde açıklamıştır:

'Ey hakikati arayan! Açılması gereken kalp gözündür.
Bugün, aşkla O'na yönelerek İlahi Tevhid'i bil.
"Zihnimin onun tabiatını idrak etmesini bekliyorum" diye itiraz edersen,
Bugün, aşkla O'na yönelerek İlahi Tevhid'i bil.
Allah'ın Cemali'ni seyretmek ister isen,
O'na teslim ol, O'nun esmâsını zikret;
Ruhun temizlendiğinde gerçek neşenin nuru parlayacaktır.
Bugün, aşkla O'na yönelerek İlahi Tevhid'i bil.'

Öz

Bu makalede, bir Müslüman gözüyle teslis inancı ele alınmaktadır.

Müslümanların teslis anlayışı, Hıristiyan bilginlerin kendi aralarında vardıkları sonuçlar kadar çeşitli ve farklı olmuştur. Batı'da bir yenilik olan Müslüman-Hıristiyan diyalogu, Orta Doğu'da köklü bir geçmişe sahiptir Yine de bizim ilahiyatçılarımızı okuyan biri genellikle onların çoğunun teslisi tam olarak anlayamadıkları sonucuna varır. Bu gibilerin analizleri; deneyimsizlikten değil, skolastik veya Doğu'ya ilişkin teslis düşüncesinin karmaşıklıklarına olan aşinalıklarının yetersiz olmasından dolayı temelde hatalıdır.

Sanırım bunun iki sebebi bulunmaktadır. İlki: teslis öğretisi; İslam ve Hıristiyanlık arasındaki tartışma konularının en kötü şöhretlisi idi ve bu yüzden şiddetli öfkelerle yüklüydü. Teslis, her çeşit şeytani kötülüğün sahnelendiği Akdeniz'in kuzey kıyılarında mesken tutmuş bilinmeyen fakat kesinlikle vahşi/barbar olan ötekinin tam bir sembolü olmuştur.

İkinci olarak teslis inancının bizzat kendisinden kaynaklan bazı problemler de buna eklenmelidir. İznik Konsili'nin Tanrı hakkında biri iki tabiata sahip üç şahsiyet olarak bahsetmesi ve bunları bir şekilde teke indirgemesi, aklen kuşkulu olmanın da ötesinde sezgisel olarak da yanlış görünmektedir.